Pińczów - miasto w województwie świętokrzyskim, siedziba powiatu pińczowskiego, jak również miejsko-wiejskiej gminy Pińczów. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. kieleckiego.

Pińczów leży na Ponidziu, nad rzeką Nidą, 39 km na południe od Kielc. Miasto położone jest częściowo w Dolinie Nidy, od północy opierając się na zboczach wzgórz wchodzących w skład Garbu Pińczowskiego. Przez miasto przebiega droga wojewódzka nr 766 z Morawicy do Węchadłowa. Swój początek ma tu droga wojewódzka nr 767 prowadząca do Buska-Zdroju.

Pińczów jest punktem początkowym szlaku turystycznego prowadzącego do Wiślicy.

Na terenie miejscowego kamieniołomu wapienia pińczowskiego znaleziono szkielet wieloryba sprzed 15 mln lat.

Znajduje się tu stacja kolejowa Pińczów Wąski - część świętokrzyskiej Kolei Dojazdowej.

 

 

To tyle może wiadomości ogólnych a teraz kilka słów o historii tego miasta.

Początki Pińczowa.

Rozwój Pińczowa rozpoczął się od kamieniołomu, który istniał tutaj w XII w. Bezpieczeństwa górników strzegł niewielki gród obronny, zniszczony prawdopodobnie przez Tatarów w 1241 r.

W I poł. XIV w. na jego miejsce wzniesiono gotycki zamek, u stóp którego rozwinęła się osada. Nosiła ona początkowo nazwę Piędziców (1405 - Pandziczow, około 1470 Pyandzyczow). Od XVI w. używana jest współczesna nazwa. Nie zachowały się informacje o pierwszych właścicielach Pińczowa. Wiadomo, że w 1424 r. osada stała się własnością rodu Oleśnickich. Wybudowali oni na Górze Zamkowej nową rezydencję, a w osadzie ufundowali klasztor Paulinów. 21 września 1428 r. król Władysław Jagiełło na zamku w Lublinie nadał Pińczowowi prawa miejskie.

Miejscowa ludność zajmowała się wówczas głównie rolnictwem, sadownictwem, uprawą winnej latorośli oraz hodowlą bydła. W I poł. XVI w. dzierżawcą miasta był burgrabia krakowski Jan Tęczyński. W 1546 r. Pińczów powrócił w ręce rodu Oleśnickich.

Za sprawą Mikołaja Oleśnickiego miasto stało się ośrodkiem reformacji. Oleśnicki udzielił tu schronienia m.in. Franciszkowi Stankarowi - profesorowi Akademii Krakowskiej, uwięzionemu przez biskupa krakowskiego na zamku w Lipowcu i wyzwolonemu przez grupę szlachty. W latach 1550-1551 z miasta wypędzono paulinów, a kościół zmieniono w zbór kalwiński. W budynkach poklasztornych powstało słynne na całą Europę gimnazjum pińczowskie nazywane później sarmackimi Atenami. W szkole nauczał m.in. Francuz Piotr Statorius-Stojeński, wychowanek kolegium w Lozannie. Do Polski skierowany został dzięki pomocy samego Jana Kalwina. Statorius był autorem szczegółowego programu szkoły wydanego pod tytułem Urządzenie gimnazjum pińczowskiego. Był to pierwszy tego rodzaju dokument w historii polskiego szkolnictwa.

W czerwcu 1559 r., w zamienionym na zbór kościele św. Jana Ewangelisty po raz pierwszy zostały publicznie odczytane słowa hymnu Jana Kochanowskiego "Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary?". W tym samym roku, w gronie pedagogicznym akademii doszło do konfliktu na tle sporów dogmatycznych dotyczących charakteru Trójcy świętej. Akademię opuścił wówczas jej rektor Grzegorz Orszak. Nowym rektorem uczelni wybrano Statoriusa.

Zgodnie z podstawową zasadą Reformacji, Biblia miała być czytana w języku ojczystym. W Pińczowie zatem, na przestrzeni lat 1556 - 1563 środowisko naukowe związane z miejscową uczelnią dokonało pełnego tłumaczeniem Biblii na język polski. Było to drugie w historii, po katolickiej Biblii Leopolity, ale pierwsze z uwagi na bezpośredni przekład z oryginalnych tekstów - Starego Testamentu z aramejskiego i hebrajskiego, Nowego Testamentu z greki. W jego trakcie posłużono się też nowatorską na owe czasy metodą - unikano tłumaczeń dosłownych, często po polsku sztucznie brzmiących, zastępując je bardziej naturalnymi ojczystymi odpowiednikami i interpretacjami. Od maja 1560 prace nad przekładem finansował książę Mikołaj Radziwiłł Czarny (koszt wyniósł około 3000 czerwonych złotych), a patronował im właściciel Pińczowa - Mikołaj Oleśnicki. Zbiorowa praca ukazała się 4 września 1563 w Brześciu Litewskim, wydana drukiem przez Cypriana Bazylika w drukarni należącej do Mikołaja Radziwiłła Czarnego, w nakładzie około 500 egzemplarzy. Stała się podstawowym dziełem w zborach ewangelickich na terenie Wielkiego Księstwa i Korony. Z racji miejsca wydania nazywana jest najczęściej Biblią brzeską, ale równolegle, w historiografii, z racji miejsca powstania nazywana jest Biblią pińczowską.

W latach 1558-1562 w mieście funkcjonowała drukarnia publikująca dzieła reformatorskie. Jej założycielem był Daniel z Łęczycy. W Pińczowie swoje prace drukował m.in. Andrzej Frycz Modrzewski.

Do miasta zjeżdżali przedstawiciele ruchu reformatorskiego. W Pińczowie odbyły się 22 synody. W mieście przebywał m.in. Jan Łaski, po śmierci pochowany w prezbiterium miejscowego zboru.
XVI-XIX wiek

Kres ośrodkowi reformacyjnemu w Pińczowie położył biskup krakowski Piotr Myszkowski, który w 1586 wykupił miasto. Nastąpiła gwałtowna rekatolicyzacja Pińczowa. Do miasta powrócili Paulini, a pińczowskie gimnazjum przyjęło program szkoły parafialnej.

Ród Myszkowskich, w krótkim czasie stał się jednym ze znaczniejszych rodów Rzeczypospolitej. Spadkobiercy biskupa - Zygmunt i Aleksander Myszkowscy około 1597 uzyskali adopcję do rodu książęcego Gonzagów z Mantui. Myszkowscy przyjęli herb i nazwisko Gonzagów. Papież Klemens VII nadał im tytuł margrabiów na Mirowie. Tytuł ten związany był z zamkiem Mirów w Książu Wielkim. W 1601 ród Myszkowskich uzyskał od sejmu Rzeczypospolitej zgodę na utworzenie ordynacji rodowej.

Na przełomie XVI i XVII w. Myszkowscy przebudowali w manierystyczną rezydencję stary zamek Oleśnickich. W Pińczowie działał w tym czasie słynny warsztat rzeźbiarski Santi Gucciego. Gucci nadzorował przebudowę pińczowskiego zamku, zaprojektował także wówczas kaplicę św. Anny.

W 1592 Zygmunt Myszkowski założył na wschód od Pińczowa nowe miasto Mirów. Jednakże już w 1612 r. zostało ono przyłączone do sąsiedniego Pińczowa. Sam Pińczów otoczony został drewniano-ziemnymi obwarowaniami. Do miasta można było dostać się przez jedną z czterech bram: Chęcińską, Kielecką, Nowokorczyńską lub Krakowską.

W 1637 ordynat Ferdynand Myszkowski gościł w swojej rezydencji Cecylię Renatę Habsburżankę, która zdążała właśnie do Warszawy, na ślub z królem Władysławem IV Wazą.

W XVII wieku w mieście osiedlało się wielu obcokrajowców. Najwięcej było przybyszów z Włoch, którzy otwierali tutaj zakłady kamieniarskie, korzystając z wydobywanego w okolicy kamienia pińczowskiego. Przybywali tu również Szkoci, Francuzi, Niemcy i Żydzi.

W 1657 wojska szwedzkie zajęły miasto i zamek. W 1701 na 100-lecie istnienia ordynacji pińczowskiej, ordynat Józef Władysław Gonzaga-Myszkowski ufundował w Pińczowie kolonię akademicką pod zarządem Akademii Krakowskiej. W latach 1757-1761 uczył się w niej Hugo Kołłątaj. Po bitwie pod Kliszowem w 1702 miasto zostało ponownie zajęte przez Szwedów. Król szwedzki Karol XII urządził w Pińczowie na pewien czas swoją kwaterę.

Józef Władysław był ostatnim ordynatem z rodu Myszkowskich. Po jego śmierci miasto przeszło na własność rodu Wielopolskich. Działanie wojenne w czasie powstania kościuszkowskiego spowodowały upadek miasta. Po III rozbiorze Polski Pińczów znalazł się w zaborze austriackim. Po kongresie wiedeńskim w 1815 w zaborze rosyjskim.

W 1813 podzielono ordynację pińczowską. Pińczów stał się wówczas własnością warszawskiego adwokata Jana Olrycha Szanieckiego. W 1839 r. Wielopolscy odkupili miasto. W latach 20. XIX w. Pińczów miał przeszło 4 tys. mieszkańców. W mieście rozwijał się przemysł spożywczy - produkowano tu sery. W 1867 r. powstał powiat pińczowski. W mieście w II poł. XIX w. stacjonował rosyjski 14 Jamburgski Pułk Dragonów.

W historię Pińczowa jak i większość polskich miast byli wpisani również Żydzi którzy w pewnym okresie stanowili większość mieszkańców tego miasta stąd warto również tutaj i o nich wspomnieć.

Pierwsi Żydzi zamieszkiwali Pińczów już w I połowie XVI wieku, od 1576 płacili podatki. Tutejszy Kahał powstał pod koniec XVI wieku. W 1594 Żydzi otrzymali przywileje od właściciela miasta, Zygmunta Myszkowskiego, w tym zezwolenie na budowę bożnicy. Powstały tu szkoły żydowskie, drukarnie i biblioteki.

W XVIII wieku Pińczów stał się jednym z ważniejszych ośrodków żydowskich w Małopolsce. W 1765 roku zamieszkiwało tu 2862 Żydów, w 1856 - 2877 (co stanowiło 70% ludności). Kapitał żydowski przyczynił się do rozwoju gospodarczego miasta w XIX wieku. Powstała fabryka sukna Rosenberga, fabryka wyrobów bawełnianych i farbiarnia Berensteina. W radzie miejskiej w latach 1927-1930 zasiadało 15 Polaków i 15 Żydów, a przewodniczył jej miejscowy proboszcz (żeby uniknąć pata).

W 1939 w Pińczowie mieszkało 3500 Żydów. W październiku 1942 Niemcy deportowali 3000 Żydów do obozu zagłady w Treblince.

Dwudziesty wiek w historii Pińczowa.

W Pińczowie, na mocy rozkazu dowództwa WP nr 77 z dnia 19 lutego 1919 r został utworzony 11 Pułk Ułanów. Zadanie sformowania i dowodzenia nim powierzono Mariuszowi Zaruskiemu. W skład 11 Pułku wszedł m.in. dywizjon kawalerii dowodzony przez rotmistrza Antoniego Jabłońskiego "Zdzisława", który pierwszym rozkazem nowo utworzonego 11 Pułku z dnia 16 marca 1919 r. objął funkcję zastępcy dowódcy pułku.

W okresie II Rzeczypospolitej Pińczów był niewielkim miastem powiatowym. Liczba mieszkańców nie przekraczała 10 tysięcy. Negatywny wpływ na rozwój miasta miało przeniesienie do Sandomierza, 2 Pułku Legionów, który początkowo stacjonował tutaj.

W 1939 r. miasto zostało zniszczone przez oddziały niemieckie. Podczas II wojny światowej rejon Pińczowa był miejscem aktywnej działalności partyzanckiej. Od lipca do sierpnia 1944 r. miasto było przejściowo wyzwolone przez partyzantów z AK, AL i Batalionów Chłopskich. Obszar o powierzchni 1000 km², wyzwolony spod okupacji hitlerowskiej, który obejmował tereny od Pińczowa po Działoszyce i od Nowego Korczyna po Nowe Brzesko, nosił nazwę Republiki Pińczowskiej.

W czasie II wojny światowej dokonano dwóch ataków partyzanckich na więzienie w Pińczowie. Pierwszego ataku 14 czerwca 1944 roku dokonał oddział BCh liczący około 200 ludzi, dowodzony przez Piotra Pawlinę. W czasie akcji zdobyto więzienie, rozbrojono załogę i uwolniono 281 więzionych tam Polaków.

Drugiego ataku na więzienie, niecały miesiąc później to jest 13 lipca, dokonało wspólnie kilka mniej licznych oddziałów BCh, a znaczący wpływ na plan i przebieg akcji mieli: Henryk Grabala, Franciszek Barylak, Szczepan Koruba i Stanisław Stępień. Więzienie zdobyto, więźniów rozpuszczono. Po tej akcji więzienie w Pińczowie do końca wojny przestało funkcjonować.

To już tyle o historii tego miasta teraz kilka słów o miejscach które warto odwiedzić o obiektach, które warto zobaczyć.

Pierwszy to dawny zespół klasztorny oo. paulinów, znajduje się na rogu Rynku.

Kolejne miejsce to zespół klasztorny oo. reformatów na Mirowie.

Kolejny ciekawy obiekt to kaplica św. Anny wzniesiona w stylu manierystycznym w 1600 r. według projektu Santi Gucciego.

Zobaczmy również dom Ariański (zwany również Drukarnią Ariańską) na Mirowie z przełomu XVI i XVII w. Obecnie mieści się tu oddział Archiwum Państwowego w Kielcach. Do wnętrza prowadzi ozdobiony łacińską sentencją portal.

Kolejne miejsce to Pałac Wielopolskich z 1789 r. Wzniesiony prawdopodobnie według projektu Franciszka Naxa. Jest to budynek piętrowy. Jego fasadę przyozdabiają wykonane w stiuku płaskorzeźby przedstawiające sceny z mitologii. Na fasadzie znajduje się także herb Franciszka Wielopolskiego. Nieopodal znajduje się Pawilon ogrodowy w kształcie baszty z XVI w. wybudowany przez Santi Gucciego. Wzniesiono go na planie pięcioboku. Na nadprożu górnego portalu umieszczony jest herb Jastrzębiec rodu Myszkowskich.

Wycieczkę możemy zakończyć tam gdzie w zasadzie kończy się nasze doczesne życie czyli na cmentarzu, oczywiście zwiedzając.
Cmentarz parafialny położony na południowym stoku wzgórza przy ulicy Grodziskowej.

Na pewno zobaczymy jeszcze chodząc po tym mieście budynek z przełomu XVIII i XIX w. na al. Piłsudskiego. Jego fronton przyozdobiony jest portalem z herbem Jastrzębiec pochodzącym z rozebranego zamku. Synagogę Starą, wybudowana w latach 1594-1609. która jest jedną z najstarszych synagog zachowanych w Polsce.

Atrakcja turystyczna, Ciuchcia Expres Ponidzie do Pińczowa dotarła w latach 20. XX wieku, łączyła Pińczów m.in. z Hajdaszkiem (dalej Jędrzejowiem i Szczucinem) i Kocmyrzowem. Obecnie czynna na trasie do Umianowic i dalej do Jędrzejowa lub Hajdaszka, szlak do Wiślicy jest nieprzejezdny, ale w planach uruchomienie początkowo na odcinku Pińczów Młodzawy.

Miasto bogate historycznie więc warto w nim sobie nawet zrobić dłuższy postój lub nawet specjalnie wpisać sobie go do swoich wycieczek turystyczno-krajoznawczych