Zamek chęciński od stuleci góruje nad rozległą okolicą na skalistym wzgórzu o wysokości 367 m. Wciąż doskonale widać go z daleka, choć wzgórze powoli zarasta coraz wyższymi drzewami.
Budowla posiada charakterystyczny podłużny kształt i 3 wieże, w tym dwie baszty kamienne nadbudowane cegłami. Całość otaczają resztki kamiennego muru.
Oryginalny wjazd do zamku prowadził od wschodu, poprzez drewniany zadaszony most postawiony na murowanych filarach. Jest tam co prawda wejście, przez które do niedawna wpuszczano turystów, jednak prawdziwa brama umieszczona była znacznie wyżej. Droga dojazdowa odbijała z pradawnego traktu krakowskiego i prowadziła od zachodu wzdłuż południowego stoku wzgórza zamkowego, skręcając w lewo do bramy zabezpieczonej broną.
Dziś zapewne dla wygody, z powodu bliskości drogi i parkingu do warowni wchodzimy przez XVII-wieczną furtę od zachodu. Ta część warowni to zamek dolny, przeznaczony na cele gospodarcze. Posiadał on zabudowę zarówno murowaną jak i drewnianą, stały tu stajnie, kuźnia, piekarnia. Na dziedzińcu widać wielką dziurę. Jest to pozostałość studni zamkowej, prawdopodobnie nigdy nie ukończonej i traktowanej jako cysterna na deszczówkę. W narożu stoi czworoboczna wieża (brak wstępu), obok której zachowały się jedyne relikty zabudowy.

Dalej po kilku schodkach idzie się do zamku górnego (niegdyś oba człony połączone były sklepionym przejazdem bramnym). Stoją tu przede wszystkim dwie potężne baszty, stanowiące wraz obszarem między nimi (60 na 25-30 metrów) pierwotny zamek. Baszty w dolnych partiach pełniły funkcje więzienia, w wyższych magazynowe, mieszkalne i obronne. Szczególnie w zachodniej widać liczne otwory strzelnicze. Grubość murów przyziemia baszt wynosi ponad 2 m. Ich zwieńczenie było niegdyś bogatsze niż dziś, najpierw posiadały blanki i machikuły, a potem barokowe hełmy.

Żadna z baszt nie miała wejścia z dziedzińca, dla bezpieczeństwa wchodziło się do nich z drewnianych ganków obronnych, które można było spalić w razie dostania się wroga do zamku. Na baszcie wschodniej było nawet dwa poziomy ganków. Od północy, przy murach obwodowych znajdują się piwnice, fundamenty i ściana z oknami piętrowego budynku mieszkalnego (tzw. wielki dom). Od zachodu przylegała do niego kuchnia. Same mury miały 9 metrów wysokości i również ganki strażnicze. Przy baszcie zachodniej, na której utworzono wspaniały punkt widokowy, stał od południa drugi, starszy budynek zwany skarbcem, bo prawdopodobnie tu przechowywano skarb państwa. Pomieszczenie nad bramą mieściło kaplicę. W XVII wieku dziedziniec zamku górnego wzbogacił się jeszcze o modne wtedy arkadowe krużganki, co w szczątkowej postaci widać przy murze obwodowym od południa.

Nie tylko zamek jest wysokiej klasy zabytkiem, ale także jego widok od strony północnej i południowej (wraz z całym wzgórzem). Ten drugi dopiero niedawno wpisany został do rejestru zabytków. Wszystko po to, aby uniemożliwić zabudowę historycznego terenu przez prywatnego inwestora. Od 2004 przy poparciu władz Chęcin zaczął on sprzedawać działki pod zamkiem w celu gęstej zabudowy (150 domów). Jednak wojewódzkiemu konserwatorowi zabytków z Kielc udało się w 2007 r. zablokować budowę i zyskać akceptację ministra kultury przypieczętowującą wpis do rejestru. Jak argumentował konserwator, p. Cedro: "krajobraz południowego zbocza i przedpola Góry Zamkowej jest jednym z symboli, historycznym znakiem tożsamości regionu świętokrzyskiego i jego ochrona leży w interesie społecznym", a sam zamek "najwspanialszym starożytności polskiej zabytkiem".

Historia

Początki zamku chęcińskiego nie są znane, ale prawdopodobnie powstał on na samym początku XIV wieku z inicjatywy biskupa Jana Muskaty. Wiadomo na pewno, że budowa musiała zawrzeć się między latami 1275-1306
Około 1275 r. - pierwsza wzmianka o wsi Chęciny jako własności podkomorzego sandomierskiego Mikuły. O zamku nie ma jeszcze ani słowa
1303-1306 - w czasie rozbicia dzielnicowego funkcję namiestnika Małopolski z nadania Wacława II pełnił biskup krakowski Jan Muskata. Ten okres jest najbardziej prawdopodobny jako czas rozpoczęcia budowy warowni chęcińskiej
1306 r. - pierwsza wzmianka o zamku chęcińskim. Książę Władysław Łokietek oficjalnie nadał go wraz z przyległymi wsiami swojemu dotychczasowemu największemu wrogowi, biskupowi Janowi Muskacie Przeniesiono tu również kasztelanię z Małogoszczy. Zamek stanowiły wtedy dwie baszty (wschodnia i zachodnia), piętrowy budynek przy narożniku południowo-wschodnim zwany skarbcem (ponieważ po 1310 roku trzymano tu skarbiec koronny) oraz wysokie mury obwodowe. Istniała też zapewne zabudowa drewniana. Wjazd prowadził od wschodu

W 1307 r. - Łokietek zbrojnie odebrał zamek Muskacie, który nie przestał spiskować przeciw niemu
1310 r. - na zamku odbył się zjazd rycerstwa polskiego. Podobnie w 1318 i 1333 roku, jednak najważniejszy miał miejsce w roku 1331
II poł. XIV w. - Kazimierz Wielki rozbudował warownię, m.in. o budynek mieszkalny od strony północnej oraz przedbramię, które potem nadbudowano o kaplicę. Nie lubił chyba jednak Chęcin, ponieważ umieścił w zamku swoją żonę Adelajdę Heską, od której chciał być jak najdalej. Później rezydowała tu także jego siostra Elżbieta, matka króla Ludwika Węgierskiego. W międzyczasie utworzono starostwo chęcińskie
Lata 80 XIV w. - Władysław Jagiełło upodobał sobie zamek jako miejsce zsyłki co ważniejszych więźniów i jeńców
1425 r. - ten sam monarcha wysłał tu swoją żonę Zofię (Sonkę) i syna Władysława (późniejszego króla Warneńczyka), aby w zdrowych warunkach przeczekali szalejącą zarazę
Pierwszy sejm
26 maja 1331 roku na zamku chęcińskim odbył się Zjazd Ziem Polskich zwołany przez króla Władysława Łokietka. Dzień ten został uznany za pierwsze obrady sejmu w Polsce. W 675 rocznicę tego wydarzenia, w 2006 roku w Chęcinach, pod patronatem ministra kultury i marszałka sejmu hucznie obchodzono "święto Parlamentaryzmu Polskiego".
Zjazd Łokietka miał szczególne znaczenie jeszcze z innego powodu. Upływał właśnie termin rozejmu z zakonem krzyżackim. Przy udziale najwyższych dostojników państwa na czele z kasztelanem krakowskim Spycimirem z Tarnowa, wojewodą sandomierskim Mszczujem z Chrzelowa, wojewodą krakowskim Mikołajem z Bogorii, kasztelanem wiślickim Adamem z Książa, wojewodą brzeskim Wojciechem z Kościelca i kanclerzem wielkopolskim Piotrem z Bytynia przygotowano kraj do wojny. Król pozbawił urzędu starosty wielkopolskiego Wincentego z Szamotuł, który prowadził niejasną politykę z wrogami kraju i powołał w jego miejsce swojego syna Kazimierza (późniejszego króla). Z Chęcin monarcha i rycerstwo wyruszyli następnie na słynną bitwę pod Płowcami.

XV w. - kolejna rozbudowa, powiększająca znacznie bryłę zamku. Od zachodu wzniesiono zamek dolny zwany też przygródkiem z czworoboczną wieżą w narożniku północno-zachodnim. Posiadał on też wykutą w skale studnię (nie wiadomo czy ukończoną) i pełnił funkcje gospodarcze
punktor1508 r. - intratne starostwo chęcińskie otrzymali Szafrańcowie, najpierw Stanisław, potem Hieronim. W zamku funkcjonował sąd i kancelaria grodzka
1550 r. - kolejnym rodem zarządzającym starostwem byli Dębińscy: Walenty i jego syn Stanisław
poł. XVI w. - Chęciny spustoszył pożar, który dotknął też zamek
II poł. XVI w. - prawdopodobnie zniszczenia dokonane przez pożar, a może tez brak należytej troski przez starostów o starą średniowieczną warownię nie nadająca się do rozbudowy i mało komfortową sprawiła, iż ta zaczęła powoli podupadać
1576 r. - starosta Stanisław Dębiński wykonał remont warowni za kwotę 675 florenów, który jednak na niewiele się zdał bo już w 1588 r. sejm nakazał przeniesienie ksiąg ziemskich ze zrujnowanego zamku do kościoła
1607 r. - podczas rokoszu Zebrzydowskiego, buntownicy spalili doszczętnie zamek, ogołacając go ze wszystkiego
1613 r. - kolejny starosta Stanisław Branicki doprowadził do odbudowy zamku za własne pieniądze, co bardzo mu się opłaciło. Sejm nie tylko zwrócił mu koszta ale i przyznał starostwo chęcińskie w dziedziczne posiadanie. Branicki przebudował warownię w stylu późnorenesansowym. Rozbudował dom mieszkalny od północy i przeniósł tam kaplicę, dziedziniec otoczył arkadowymi krużgankami, postawił nowy most nad fosą od od wschodu i dobudował tam odcinek muru kurtynowego, wieże nakrył barokowymi hełmami, wzniósł nową bramę łącząca zamek górny i dolny oraz wykuł furtę w murze od zachodu (obecne wejście)
1655-57 - niestety zamek nie na długo odzyskał blask. Podczas "potopu", Szwedzi zdobyli i złupili go po 2-miesięcznym oblężeniu. 2 lata później kolejnych zniszczeń dokonali sprzymierzeni ze Szwedami Siedmiogrodzianie księcia Rakoczego
II poł. XVII w.- starosta Stefan Bidziński przeniósł siedzibę starostwa do dworu w Podzamczu Chęcińskim, który dla własnej wygody wzniósł już wcześniej na pocz. XVII wieku starosta Jan Branicki
1717 r. - Szwedzi kolejny raz spustoszyli zamek, który został ostatecznie opuszczony

XIX w. - mury zamkowe były rozbierane w celu pozyskania budulca, zaborcy austriaccy nakazali budować z niego drogę na Kraków
1915-18 r. - podczas I wojny światowej ruiny wykorzystywali w celach obserwacyjnych Rosjanie, co doprowadziło do ostrzału artyleryjskiego przez Austriaków, który uszkodził basztę środkową. Kilka lat później rozpoczęto naprawę murów
1947 r. - zamek został wpisany do rejestru zabytków kategorii pierwszej, czyli najwyższej w skali krajowej
1948-49 - odbudowa najstarszych baszt
1961 r. - naukowcy z Uniwersytetu Warszawskiego i tamtejszej Politechniki przeprowadzili konserwację murów zamkowych
1995 r. - kolejne prace konserwatorskie
2013 r. - rozpoczęto rewitalizację warowni. Czworoboczna zachodnia wieża stanie się tarasem widokowym, a jej wnętrza będą mieściły galerię sztuki. W sklepionych komnatach powstanie kawiarnia, odrestaurowany zostanie skarbiec i kaplica. Na zamku dolnym stanie amfiteatr oraz stragany z pamiątkami. Prace dotkną także otoczenia warowni. Dojście z rynku miejskiego będzie oświetlone specjalnymi latarniami, powiększeniu ulegnie parking, a północny stok Góry Zamkowej zostanie wykarczowany, aby drzewa nie zasłaniały ruin. To wszystko pozwoli na całoroczne funkcjonowanie zamku.

Legendy

Zamek posiada wykute w skale podziemia, które wg legend prowadzą do kościołów w Chęcinach i na Karczówce w Kielcach oraz do dworów w Podzamczu i Bolminie. Ta pierwsza możliwość wydaje się całkiem prawdopodobna. W lochach tych, do których wejście znajdowało się się ponoć w studni, ukryte są jakoby pozostałości skarbu królowej Bony. Gdy postanowiła ona opuścić Polskę i wywieźć zawartość skarbca do Włoch, pod jednym z wozów zawalił się most. Natychmiast wysłano więc jednego z rycerzy po pomoc do zamku, ale nie został on do niego wpuszczony. Od tego czasu nocą wspinając się na skaliste wzgórze zamkowe można usłyszeć tętent końskich kopyt. To ów rycerz na czarnym koniu usiłuje dostać się do warowni. Czasem widziana jest również ubrana na biało kobieca postać z pochodnią - to tutejsza "Biała Dama" czyli Bona - nie wiadomo jednak czy pilnująca czy też poszukująca resztek swoich kosztowności....

Ciekawostki:

Skarbiec
Zamek chęciński ze względu na swoje centralne położenie w kraju i dużą warowność uznawany był za wyjątkowo bezpieczny, dlatego nie raz przechowywano tu cenne rzeczy a nawet całe skarbce. Władysław Łokietek traktował Chęciny niemal jak stolicę kraju, nie tylko przez prawie 10 lat trzymając tutaj skarbiec koronny, ale zwołując zjazdy rycerskie (patrz ciekawostka poniżej) oraz wydając wiele dokumentów, jak np. liczne nadania rycerskie i przywileje dla miast. Inni władcy również doceniali Chęciny i czasowo umieszczali tutaj zawartość koronnego skarbca. W 1318 r. gdy Polsce zagrażali Krzyżacy, arcybiskup Janisław przeniósł tu skarbiec archidiecezji gnieźnieńskiej. W 1554 r. królowa Bona zdeponowała do zamku swoje kosztowności, które mieściły się na 24 wozach ciągniętych przez 140 koni. Przy ich wywożeniu do Włoch zawalił się most na Nidzie, stąd podobno nazwa tamtejszej wsi - Mosty.

Więzienie stanu
Od końca XIV wieku zamek chęciński pełnił funkcję więzienia stanu czyli głównego miejsca osadzania więźniów politycznych. W 1386 roku na 9 lat zamknięto tu Andrzeja Garbatego - przyrodniego brat Władysława Jagiełły (wg niektórych źródeł przeniesiono go do lżejszego więzienia w Wilnie po 3 latach). Zaciekły wróg Polski i Litwy uznał się lennikiem zakonu krzyżackiego i nieustannie knuł z każdym wrogiem Jagiełły. Podczas jego koronacji razem m.in. z mistrzem Zakonu Kawalerów Mieczowych w Inflantach zaatakował z 3 stron Litwę, ale inni bracia Jagiełły zdążyli nadejść z posiłkami polskimi, rozbić najeźdźców i wziąć Garbatego do niewoli.
W 1409 r. Warcisław z Gotartowic, kasztelan żarnowiecki, miał za wszelką cenę bronić zamku w Bobrownikach i mimo zapasów broni oraz żywności poddał do Krzyżakom po kilku zaledwie dniach oblężenia, gdy nie otrzymał obiecanego wsparcia. Wściekły po stracie bardzo ważnego strategicznie zamku, król skazał go za to na dożywocie w Chęcinach a jego załogę na utratę czci. Po bitwie grunwaldzkiej, gdzie wszyscy wykazali się walecznością, wspaniałomyślnie darował im winy. Za to jeńców krzyżackich rozmieszczono w kilku królewskich warowniach, w tym i w Chęcinach.
W roku 1410 uwięziono tu także Michała Kuchmeistera, jedynego obok Henryka von Plauena przywódcę zakonu krzyżackiego, który nie wziął udziału w bitwie pod Grunwaldem i mógł przejąć nad nim ster. Starł się jednak pod Koronowem ze zwycięską armią polsko-litewską i poniósł sromotną klęskę. Jagiełło obszedł się z przegranymi humanitarnie, do niewoli wziął tylko Kuchmeistera, który po kilkumiesięcznym pobycie w Chęcinach, stał się orędownikiem pokoju z Polską, a następnie przejął tytuł wielkiego mistrza.
W 1427 roku młodsza o ponad 50 lat żona Jagiełły - Zofia (Sonka) została oskarżona o niewierność. Torturowane dwórki oskarżyły 7 rycerzy, w tym Hińczę z Rogowa, syna podskarbiego koronnego, który został osadzony przez króla w więzieniu chęcińskim. Cała sprawa miała podtekst polityczny, mający na celu zakwestionowanie ojcostwa Jagiełły i przekreślenie jego planów dynastycznych. Zakłada się udział Krzyżaków w całej intrydze. Niestety monarcha nie pojął tego zbyt szybko i doszło do gorszących oskarżeń i sądów. Potem jednak wszyscy oskarżeni powrócili do jego łask.
W 1432 r. brat Jagiełły - świdrygiełło przeprowadził zamach stanu na Litwie, ale sytuację opanował książę Zygmunt Kiejstutowicz w bitwie pod Oszmianą. świdrygielle udało się uciec, ale "wpadł" jego sprzymierzeniec, inny krewniak naszego króla - bratanek Jerzy Lingwenowicz. Także on wylądował w Chęcinach.
Literatura i film
Zamkiem w Chęcinach interesowali się i starali chronić związani z Kielecczyzną wybitni pisarze jak Stefan Żeromski i Henryk Sienkiewicz, Ten pierwszy wspominał o nim w Dziennikach oraz Popiołach, natomiast noblista wystosował list w obronie ruin. W filmie obiekt wystąpił w latach 60-tych w "Panu Wołodyjowskim" jako warownia w Kamieńcu Podolskim.UWAGA ! W związku z prowadzonymi pracami rewitalizacyjnymi na zamku w 2014 r. - nastąpią utrudnienia w zwiedzaniu.

Dla zwiedzających

Propozycja zwiedzania dla Odwiedzających Chęciny w 2014 r.:
- Góra Zamkowa (okolica zamku Królewskiego z 1295 r.),
- Podziemia w Chęcinach (kamienica z 1570 r.),
- Kaplica św. Leonarda (przy klasztorze franciszkanów z 1368 r.),
- Podzamcze Chęcińskie (dwór Starosty Chęcińskiego z łukiem triumfalnym Jana III Sobieskiego) www.rcnt.pl
Informacja telefoniczna: 501 793 733