Opatów położony jest na Wyżynie Sandomierskiej, na wzgórzach o wysokości od 200 do 300 m n.p.m. Nieopodal rozciągają się pasma Jeleniowskie i Iwaniskie Gór świętokrzyskich. Przez miasto przepływa rzeka Opatówka, rozdzielając je na dwie części i przecinając głęboką doliną.

 

 

Opatów należy do najstarszych i bogatych w wydarzenia historyczne miast Polski. U początku jego istnienia powstała osada i warowny gród noszący nazwę "Żmigród" położony prawdopodobnie na wzgórzu , w okolicach dzisiejszego klasztoru Bernardynów.
Po podziale państwa przez Bolesława Krzywoustego w 1138 roku ziemie dzisiejszego Opatowa zostały włączone do Dzielnicy Sandomierskiej, stając się własnością książęcą.
Pierwsza wzmianka mówiąca o Opatowie pochodzi z 1189 r., pierwotnie własność książęca. Istnieją przesłanki (m.in. wzmianka w kronice Jana Długosza), że w Opatowie była pierwsza polska komandoria templariuszy założona za czasów Henryka Sandomierskiego, który uczestniczył w krucjatach do Ziemi świętej u boku rycerzy-zakonników. Pozostałością klasztoru templariuszy ma być rzekomo kolegiata św. Marcina.

Przyjmuje się, że ok. 1237 r. z nadania książęcego Henryka Brodatego Opatów wraz z kilkunastoma wsiami przeszedł na własność biskupów lubuskich. W 1282 r. biskupi uzyskali od księcia Leszka Czarnego przywilej umożliwiający nadanie wsiom i miastom prawa niemieckiego - dokument ten uznawany jest za akt tożsamy (choć zasadniczo różny od podobnych aktów z tego okresu) z nadaniem dla Opatowa prawa magdeburskiego - była to pierwsza lokacja na terenie grodziska (Żmigrodu), Opatów znajdował się wówczas na ważnym szlaku handlowym, biegnącym od Morza Czarnego przez Wyżynę Podolską do Sandomierza , a stąd przez Opatów na północ i w kierunku Krakowa. Przez miasto wiodły również szlaki handlowe na Ruś i Węgry, odbywały się targi i jarmarki.
Druga lokacja miała miejsce ok. 1328 r. i wiązała się z translacją na przeciwległy brzeg rzeki Opatówki.

Od XV w. do utraty niepodległości Opatów był miejscem sejmików województwa sandomierskiego.

Podczas najazdu Tatarów w 1502 r. został niemal całkowicie zniszczony. W 1514 r. dobra opatowskie kupił kanclerz wielki koronny Krzysztof Szydłowiecki. W tym czasie miasto zostało ufortyfikowane (z tego okresu zachowały się do dziś pozostałości murów miejskich z jedyną zachowaną bramą - Warszawską). Po śmierci Szydłowieckiego miasto było własnością kolejno: Tarnowskich, Ostrogskich, Lubomirskich, Potockich i Karskich i do 1864 r. pozostawało własnością prywatną.

W 1760 r. król August III Sas mianował Pejsaka Chaimowicza mieszkańca Opatowa, królewskim syndykiem do spraw żydowskich i jednym z faktorów warszawskiego dworu.

W XVIII w. Opatów stał się przystanią dla wielu Greków, którzy na ziemiach Królestwa Polskiego szukali schronienia przed prześladowaniami tureckimi. Uzyskali oni pozwolenie na zakładanie świątyń i odprawianie nabożeństw w obrządku bizantyjskim. Już w 1778 r. w mieście powstała prawosławna parafia pw. św. Mikołaja, która w 1837 r. została przeniesiona do Radomia.

W okresie powstania styczniowego, miasto było miejscem bitwy pomiędzy oddziałami II korpusu generała Józefa Hauke-Bosaka a Rosjanami. Opatów w czasie powstania styczniowego wielokrotnie przechodził z rąk do rąk. Oddziały gen. Bosaka zdobyły Opatów 25 listopada 1863 r. Poległ wtedy jedynie por. Tyszkiewicz. Zdobyto broń i amunicję. Drugie uderzenie 21 lutego 1864 r. nie było udane. Bitwa opatowska przeszła do historii jako największa, a zarazem ostatnia bitwa powstańcza.

W międzywojniu Opatów odwiedził Jarosław Iwaszkiewicz i opisał go w swoich "Podróżach po Polsce". W wiosce Zochcin dwa kilometry od Opatowa urodził się pisarz Stanisław Czernik, którego imieniem nazwana jest biblioteka powiatowa. W innej pobliskiej wsi, Małoszycach urodził się Witold Gombrowicz, autor "Ferdydurke". Popiersie pisarza znajduje się na skwerze w środku miasta.

W czasie II wojny światowej Opatów był terenem aktywnej działalności podziemnej. W nocy z 12 na 13 marca 1943 oddział "Jędrusiów" przy współudziale miejscowej partyzantki AK dokonał udanej akcji odbicia 82 więźniów z tutejszego więzienia. W okresie od sierpnia 1944 do 16 stycznia 1945 był okupacyjnym burmistrzem Opatowa był Bruno Motschall.
Pamiątka czynów Armii Krajowej

Po wojnie w mieście rozwinął się przemysł przetwórczy - spożywczy i włókienniczy. Wybudowano nowe osiedle mieszkaniowe im. Mikołaja Kopernika, Miejski Dom Kultury. Obecnie miasto straciło na znaczeniu, ale swoje szanse upatruje w rozwoju turystyki.

W mieście znajduje się wiele obiektów historycznych wpisanych na listę zabytków:

• Kolegiata św. Marcina, świątynia w stylu romańskim pochodząca z II poł. XII w., w 2006 r. obchodząca 800-lecie nadania statusu kolegiaty; znajduje się w niej szereg unikatowych zabytków, np. odlany z brązu Lament Opatowski, przedstawiający rozpacz 41 mieszkańców Opatowa po śmierci Krzysztofa Szydłowieckiego, obok nagrobka kanclerza znajduje się także nagrobek jego córki, a także płyty nagrobne dwóch jego synów. Ponadto w na ścianach kolegiaty znajdują się malowidła przedstawiające sceny słynnych bitew - odsiecz wiedeńską, Psie Pole i Grunwald. Cenne są również XVIII-wieczne ławki i stalle, a także organy, dzieło sztuki organowej.

• Pozostałości murów miejskich wzniesionych przez kanclerza Krzysztofa Szydłowieckiego z jedyną zachowaną bramą - Warszawską;

• Barokowy klasztor oo. Bernardynów wzniesiony w XIV-XV w. na miejscu osady Żmigród. Wsławił się bohaterską obroną podczas wspomnianego najazdu Tatarów w XVI w. Wewnątrz szczególnie interesujący jest rokokowy ołtarz główny, iluzjonistyczne ołtarze boczne, wśród nich Tłocznia Mistyczna, oraz odnowione malowidła ścienne.

• Podziemia - system dawnych piwnic kupieckich wydrążonych w lessie pod rynkiem starego miasta (Placem Obrońców Pokoju).

• Dawna synagoga przy ul. Szerokiej, niedaleko rynku (obecnie nie istnieje).

• Dom z podcieniami na Rynku z XVI w., zniszczony w czasie II wojny światowej i odbudowany po wojnie, obecnie urząd miasta (ratusz)

• Kapliczka św. Jana Nepomucena z przełomu XVIII i XIX w. - drewniana, z krytym gontem namiotowym daszkiem, pod którym znajduje się figura świętego. Odnowiona w latach 90. XX w., a następnie w 2012 r.

• Mogiła powstańców z 1863 r. w Opatowie

Przez Opatów przechodzi szlak turystyczny niebieski szlak turystyczny z Gołoszyc do wsi Dwikozy.

Opatów jest punktem początkowym szlaków rowerowych:

szlak rowerowy czerwonego
szlak rowerowy zielonego
szlak rowerowy niebieskiego
szlak rowerowy żółtego do Sandomierza
szlak rowerowy czarnego do Nowej Słupi